Toespraak herdenking 2 oktober 1944

Zoals ieder jaar, herdenken we vandaag de gebeurtenissen van 2 oktober 1944. Dat is nu precies 80 jaar geleden. Dat lijkt lang, zeker als je nu pas 10 of 12 jaar oud bent. Maar ik ken genoeg mensen van 85, 90 en zelfs van 100 jaar. Voor hen voelt het vaak nog helemaal niet zo lang geleden. Zij weten meestal nog heel veel van de oorlog. En als ze toen nare dingen hebben meegemaakt, dan hebben ze daar nu vaak nog last van, van de herinnering daaraan.

Straks gaan we naar het monument met de namen van de 8 mannen die hier op 2 oktober 1944 zijn doodgeschoten door de Duitsers. Naast dat monument staat ook nog een glazen plaat,  met daarop de naam van mevrouw Bitter. Zij werd niet doodgeschoten op 2 oktober, maar zij werd naar concentratiekamp Ravensbrück gebracht, waar ze niet lang daarna overleed.

Zes van de acht mannen van wie we straks de namen zullen lezen, waren lid van een Apeldoornse verzetsgroep, de Vrije Groep Narda. De andere twee mannen waren een Britse en een Amerikaanse piloot, die door de verzetsgroep waren gered. Zij  zaten verstopt in het huis van Mevrouw Bitter.

Leider van de verzetsgroep was Meinarda van Terwisga, een jonge Apeldoornse vrouw.  Onder háár leiding werden joden geholpen bij het vinden van onderduikadressen, en hielpen ze geallieerden die met hun vliegtuig of parachute waren neergekomen. Ook zorgden ze voor al deze mensen voor voedselbonnen en vervalste persoonsbewijzen. Kortom, heel gevaarlijk werk.

Eind september 1944 ging het mis. Er blijkt een verrader in de groep te zitten en de Vrije Groep Narda loopt in de val. Sommigen weten te ontsnappen, maar Meinarda, zes mannen uit haar groep, de twee piloten en mevrouw Bitter worden opgepakt. De twee vrouwen worden op transport gezet naar concentratiekamp Ravensbrück, de acht mannen worden zonder pardon vermoord.

En alsof dat nog niet gruwelijk genoeg was, werden de lichamen van de acht mannen op straten, pleinen en kruispunten in heel Apeldoorn neergelegd. Met om hun nek een bordje waarop stond: Terrorist. Zo wilden de Duitsers wraak nemen en een waarschuwing afgeven.

Meinarda van Terwisga overleefde kamp Ravensbrück en kwam terug naar Apeldoorn. Voor haar hulp aan geallieerde militairen kreeg ze een hoge Britse onderscheiding. In Nederland kreeg Meinarda de Bronzen Leeuw, het Verzetsherdenkingskruis en het insigne van de Binnenlandse Strijdkrachten. 

Ze kreeg dankwoorden en oorkondes van internationale leiders, zoals de Amerikaanse president Eisenhower. En ze had goed contact met de Nederlandse koningin Wilhelmina, de overgrootmoeder van onze koning Willem-Alexander.

Ze kreeg dus wel erkenning. En toch. Meinarda van Terwisga, onze grote heldin, stierf eenzaam en teleurgesteld, in haar huis in Apeldoorn, in mei 1997. Want wat ik in het begin zei, dat sommige mensen nog lang last hebben van nare gebeurtenissen in de oorlog, dat was ook zo met Meinarda.

Haar hele verdere leven lang is ze zich schuldig blijven voelen. Omdat zij het overleefd had en ‘haar jongens’, zoals ze hen is blijven noemen, niet. Ze nam zichzelf kwalijk dat ze niet dóór had dat er een verrader in haar groep zat.

Na de oorlog heeft ze zich ingezet voor Joden die de oorlog hadden overleefd. Ze hielp hen met haar eigen geld, omdat de regering in haar ogen te weinig voor deze mensen deed. En ook daardoor raakte ze verbitterd. En ook een beetje vergeten. In Apeldoorn is wel een straat naar haar genoemd, en wordt ze herdacht op het monument in het Verzetsstrijderspark. Maar ze staat niet genoemd bij het monument waar we zo meteen heen gaan. 

Dat is aan de ene kant begrijpelijk. Want dat monument is voor degenen die op 2 oktober 1944 zijn vermoord. En Meinarda van Terwisga heeft de oorlog overleefd. Maar, zij was wel de leider van deze verzetsgroep.

En daarom gaan we binnenkort ook voor Meinarda van Terwisga een glazen plaat bij het monument zetten, met haar naam erop en met uitleg wie ze was. Zodat ze er bij de volgende herdenking met naam en toenaam bij is.

Jullie hebben gezien dat er vandaag gefilmd wordt. De NOS maakt een documentaire over Meinarda van Terwisga, samen met een inwoonster uit Apeldoorn, mevrouw Kingma, die zich heeft verdiept in het leven van deze verzetsheldin. Die wordt in januari uitgezonden op televisie en daarin wordt haar levensverhaal uitgebreid verteld.

Aan het begin van mijn verhaal zei ik: “Tachtig jaar lijkt lang geleden”. Maar nog steeds komen er nieuwe verhalen uit de Tweede Wereldoorlog naar boven. Het blijft belangrijk om te luisteren naar die verhalen. Omdat ze ons iets vertellen over goed en kwaad. Over angst, over twijfel, over moed en over keuzes die mensen maken. Zodat we bij ons zelf kunnen nadenken: Wat vind ík? Wat zou ík doen? Daarom vertellen we vandaag het verhaal van Meinarda van Terwisga. Een bijzondere, dappere, jonge vrouw uit Apeldoorn. Die haar leven waagde voor anderen. Vanuit de overtuiging dat alle mensen gelijkwaardig waren.

Ik weet niet of ik zou durven wat zij gedaan heeft. Want daar is heel veel moed voor nodig. Daarom is het extra verdrietig dat ze haar hele leven last heeft gehad van de oorlog. En daarom is het goed dat we vandaag ook aan haar denken. En dat we zeggen: dank u wel, Meinarda van Terwisga. We blijven aan u denken. 

Dank jullie wel.