Toespraak herdenking Anton de Kom

Welkom bij deze eerste herdenking van de sterfdag van Anton de Kom, hier op het Ereveld in Loenen, bij Apeldoorn.  Allereerst een warm welkom aan de twee kleindochters van Anton de Kom, heel mooi dat jullie hier namens de familie aanwezig zijn.

Ook een hartelijk welkom aan mevrouw Linda Nooitmeer en de heer Ben Brown, van het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis en aan de heer Gerrit Steenbergen, die samen met de heer Brown het initiatief heeft genomen voor deze eerste Anton de Kom herdenking, hier op het Ereveld in Loenen. Waarvoor veel dank. Want het wordt tijd dat meer mensen weten wie deze man was. En wie hij nog steeds is. Want zijn stem klinkt nog door, voor wie wil luisteren.

Vandaag 79 jaar geleden bezweek Anton de Kom in concentratiekamp Sandbostel aan tuberculose en uitputting, na alle ontberingen sinds zijn arrestatie op 7 augustus 1944.

Pas in mei 1960 werd zijn lichaam gevonden, in een massagraf bij het kamp. Drie maanden later kreeg hij hier, op het Ereveld in Loenen, zijn waardige, laatste rustplaats. En daarmee kreeg hij de erkenning die hij verdiende, namelijk die van verzetsstrijder.

Al die jaren, tot die dag in mei 1960, wist zijn familie niet waar hij was. Net zoals ze niet wisten dat Anton de Kom actief was in het verzet. Hij schreef voor de illegale krant De Vonk en was waarschijnlijk ook koerier voor de ondergrondse. Maar wat hij precies had gedaan, is nooit helemaal opgehelderd. Wel dat hij door de Duitsers als een serieuze tegenstander werd beschouwd.

Gedurende zijn hele leven heeft Anton de Kom zich onvermoeibaar ingezet voor rechtvaardigheid. Voor iedereen. Maar vooral voor degenen voor wie niemand opkwam.

Het is zijn tragedie, dat de waarde van zijn inspanningen pas lang na zijn dood erkend zou worden. Het drukte zwaar op hem, zeker aan het eind van de jaren dertig, dat al zijn inzet nergens toe leek te leiden. Hij voelde zich mislukt.

Verbannen uit zijn geliefde Suriname, door zijn strijd tegen discriminatie en kolonialisme Met de nek aangekeken in Nederland door zijn contacten in communistische kringen. Als schrijver niet serieus genomen. En op den duur niet meer in staat om zijn gezin te onderhouden. Omdat iedereen hem vooral zag als die communistische oproerkraaier. En nog zwart ook.  

Desondanks was hij vanaf het begin van de oorlog betrokken bij het verzet tegen de nazi’s. Want onrecht en onderdrukking waren er om bestreden te worden. Of het nu ging om slavernij, uitbuiting van contractarbeiders in de koloniën, discriminatie van mensen van kleur, schending van arbeidersrechten in Nederland of het nietsontziende antisemitisme van de nazi’s.

De grote drijfveer van Anton de Kom was vrijheid en gelijkheid voor iedereen, onder alle omstandigheden. Daar leefde hij voor. En daar stierf hij uiteindelijk ook voor.

Hij heeft zelf niet meer mogen meemaken dat hij uiteindelijk in alle opzichten werd erkend en gerehabiliteerd.

Als verzetsstrijder.

Als vertolker van vele generaties die hebben geleden onder slavernij, ongelijkheid en discriminatie.

En als schrijver.

Vooral dat laatste was voor hem belangrijk. Want hij mocht dan wel een strijder zijn; zijn enige wapen was de pen.

Dat er sinds 2022 een prachtige en indrukwekkende gedenksteen van hem in de Nieuwe Kerk in Amsterdam ligt, naast die van Multatuli, Hella S. Haasse en andere gerenommeerde Nederlandse schrijvers, zou hem ongetwijfeld enorm hebben geraakt. De ultieme erkenning.

Het is jammer dat hij het zelf niet meer heeft meegemaakt. Zo gaat het helaas vaker met mensen die hun tijd vooruit zijn. Met mensen die zich niet voegen naar wat van hen verwacht wordt.  Maar die luisteren naar hun geweten, naar hun overtuiging, naar hun eigen stem.

Dat zijn de mensen die hun nek boven het maaiveld uitsteken. En die dus ook de klappen opvangen. Maar dat zijn ook de mensen die anderen inspireren, die anderen helpen hun idealen na te streven. En wier stem ook na hun dood blijft klinken. Zoals de stem van Anton de Kom.

Het is goed dat wij vandaag hier staan. Op het Ereveld in Loenen.

Het is goed dat we sinds een aantal jaren bij herdenkingen in het hele land ook stil staan bij de beladen kant van onze geschiedenis. Bijvoorbeeld bij het aandeel van Nederland in de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog en in de kille behandeling van de Joden die de oorlog overleefden. 

Maar ook langer geleden, bij het aandeel van Nederland in de slavernij. En bij de gevolgen daarvan, die doorwerken tot op de dag van vandaag. Precies datgene waar Anton de Kom aandacht voor vroeg.

Het graf van Anton de Kom is een herinnerring. Maar laat het ons ook een waarschuwing zijn. Om echt vrij te zijn, in verbinding met elkaar, in onze diverse samenleving, is het nodig dat we onze geschiedenis kennen en ermee in het reine komen. Je kunt een zwarte bladzijde pas omslaan, als je echt weet wat er staat.

Ook daarom is het goed dat we hier vandaag staan. En dat we Anton de Kom danken voor wat hij ons na heeft gelaten.